2016 yılı hem ülkemiz hem de tüm dünya için siyasi, ekonomik ve sosyal anlamda oldukça yorucu ve zorlayıcı bir yıl oldu. Bir türlü de bitmek bilmedi aslına bakarsanız. Peki bu yıl içerisinde bizi hangi gelişmeler bekliyor, neleri konuşup takip edeceğiz?
Siyasi olarak mevcut global liberal sistemin varolma savaşına, iş dünyasında ise teknolojinin yıkıcı ve dönüştürücü etkileri ile kırılan gerçeklik ve buna bağlı paradigma kayması sonucu oluşan yeni dinamiklere şirketlerin ve toplumun adaptasyon çabalarına şahit olacağız.
Şimdi isterseniz bu gelişmelere yakından bakarak, kısaca değerlendirmelerimizi yapalım.
Global Liberal Düzen’in Kurtuluş Savaşı
Soğuk savaş döneminin sona ermesi ile birlikte batı dünyası tarafından kurulan ve desteklenen global liberal düzenin temel prensipleri 2016 yılı içerisinde hem ABD hem de Avrupa’da ciddi darbeler aldı. Sermayenin, malların ve iş gücünün serbest dolaşımını destekleyen bu düzenin karşısında, sistem dışında kalmış, dışlandığı hissetmiş veya nimetlerinden faydalanamamış kesimlerin kitlesel tepkileri siyasi hareketlere dönüşerek, sistemin sorgulanmasına ve sarsılmasına sebep oldu.
Global liberal düzene yönelik en güçlü darbelerden biri 17 Cumhuriyetçi aday adayını ve en sonunda Demokrat Başkan adayı Hillary Clinton’ı geçerek Kasım ayı içerisinde ABD’nin 45. Başkanı olarak seçilen ve bu ay göreve başlayan Donald Trump tarafından vuruldu. Politikaları ve söylemeleri aslında hiçbir siyasi şablona tam olarak uymayan, adeta bağımsız bir aday gibi hareket eden Donald Trump, ezberleri bozan ve tahmin edilmeyen reaksiyonları ile yeni normalin habercisi oldu. Başkanlığının ilk yüz gününde Güney Amerika, Uzak Doğu, Asya Pasifik ve Orta Doğu’ya yönelik siyasi ve ekonomik yaklaşımları sonucunda uluslararası siyaset ve ticarette mevcut düzeni sarsacak gelişmeleri görmek hiçbirimiz için sürpriz olmayacaktır.
Avrupa kıtasında ise farklı ülkelerde benzer siyasi yaklaşımlar global liberal düzen ’in prensiplerine karşı duran ve sistemin dışında kalmış kitlelerin sesi olarak toplumsal tabanda güçlerini arttırmaya başladılar. Bu yıl içerisinde Avrupa’nın önemli ülkelerinde seçimler ve gelişmeler yaşanacak.
Hollanda’da Mart ayında yapılacak seçimlerde aşırı sağcı Özgürlük Partisi’nin en yüksek oyu alması bekleniyor. İngiltere Mart ayı sonunda büyük ihtimalle Avrupa Birliği’nden çıkış sürecini başlatacak Lizbon antlaşmasının 50. maddesini çalıştıracak. Fransa’da ise Nisan ayında yapılacak olan başkanlık seçimlerinin ikinci ve son turunda aşırı sağcı National Front lideri Marine Le Pen’in merkez sağ lideri François Fillon ve belki bağımsız aday Emmanuel Macron ile yarışması bekleniyor. Almanya’da sonbaharda gerçekleşecek olan seçimlerde ise aşırı sağcı parti Alternative for Germany’nin ilk defa meclise girmesi bekleniyor. Seçim ülkeleri dışında İtalya’da iktidar partisi ile hemen hemen aynı oy oranına sahip Beş Yıldız Hareketi, İspanya’da Podemos, İzlanda’da Korsan Partisi gibi düzen ve sistem karşıtı akımları 2017 yılında oldukça sık duymaya devam edeceğiz.
Global liberal sistemin karşısında duran ve giderek güçlenen toplumsal hareketlerin siyasi ve ekonomik etkilerinin kısa vadede mevcut sistem açısından yıkıcı olacağını düşünmek fazla iddialı olmakla beraber bu kitlelerin yükselen gücü ve taleplerinin dikkate alınarak, mevcut sistem için bir yıkım haline gelmeden gerekli dönüştürücü politikaların uygulanması gerekmektedir. Gelir dağılımı eşitsizliği, teknolojinin iş gücü üzerindeki yıkıcı etkisi, uluslararası göç, sağlık, eğitim ve sosyal güvenlik sistemi bozuklukları gibi sorunlar liberal düzen savunucularının kurtuluş savaşı cepheleri olarak ortaya çıkıyor.
Liberal sistemin savunucularının bu cephelerde bu yıldan itibaren uygulayacakları etkin politikalar, sistemin siyasi, ekonomik ve toplumsal olarak daha geniş kitleler tarafından benimsenmesine ve karşıt hareketlerin zayıflamasına olanak sağlayacaktır.
İş Dünyası’nın Kırılan Gerçekliği ve Paradigma Kayması
Siyasi arenada mevcut sisteme yönelik değişim ve dönüşüm baskıları, çok daha güçlü bir şekilde iş dünyasında yaşanıyor. Bu durum adeta gerçekliğin kırılması ile tam bir paradigma kaymasına doğru gidiyor diyebiliriz.
Mevcut geleneksel ekosistemler ve oyuncuları teknolojik gelişmelerin bir ürünü olan inovatif iş modelleri karşısında yaratıcı yıkım ve dönüşüm etkisi altında kalmaya başladı. Bir teknolojinin başarılı bir iş modeline dönüşmesi, pazardaki bir ihtiyacın bu teknolojinin yeni bir iş modeline entegre edilerek pazara sunulması sonucu karşılanması ile mümkün olabilmektedir. Genel olarak bu süreç içerisinde yeni teknolojinin ekosisteminde yayılmaya yönelik bir engel yok ise ve eski iş modellerinin direnme imkanları kısıtlı ise yaratıcı yıkım etkisi hızlı ve yüksek olabiliyor.
2017 yılı süresince gündemde olacak inovatif iş modelleri yine paylaşım ekonomisi içerisinden gelecek gibi gözüküyor. Bildiğiniz üzere paylaşım ekonomisi atıl kaynakların diğer bireyler ile paylaşımını öngören bir iş modeli. Teknoloji ile desteklenen bu model kısa süre içerisinde çok değerli şirketlerin ortaya çıkmasını sağladı. Örneğin, şirket değeri 30 milyar $ seviyesinde olan Airbnb, 191 ülke ve 34 binin üzerinde şehirde tüketicilerin kısa süreli konaklama ihtiyaçları ile evlerini diğer tüketicilere kiralamalarına olanak sağlayarak geleneksel otel işletmeciliğini tehdit ediyor. 2017 yılında iki iş modelinin turizm sektörü ekosistemi içerisinde şiddetlenen mücadelesine tanık olacağız. Bu mücadelede geleneksel konaklama sistemi, özellikle İngiltere başta olmak üzere, birçok ülkede yasal sınırlamalar ile kendini korumaya çalışırken, yeni iş modeli ise Airbnb özelinde gücünü 2 milyondan fazla ilan veren ve platformu kullanmayı tercih eden 60 milyonu aşkın misafir tüketicilerden almaya çalışacak.
Uber 2017 yılında konuşmaya devam edeceğimiz bir başka paylaşım ekonomisi oyuncusu. 77 ülkede ve 538 şehirde, taksi hizmeti vermek isteyen yaklaşık olarak 160 bin sürücü ile taksi ihtiyacı olan müşterileri platformunda buluşturan şirketin güncel şirket değeri yaklaşık 68 milyar $. Uber ve kendi iş modelindeki rakibi Lyft, geleneksel taksi iş modeli için bir tehdit oluşturuyorlar. Bu açıdan bakıldığında Airbnb örneğinde olduğu gibi sendikalar, vergi ve diğer yasal sınırlamalar kapsamında geleneksel iş modeli ile yeni iş modeli arasındaki sert mücadeleye şahit olmaya devam edeceğiz. Önümüzdeki dönemde Airbnb ve Uber gibi diğer paylaşım ekonomisi şirketlerinin ortaya çıkışını ve özellikle Fintech’lerin geleneksel iş modellerine yönelik tehditlerinin artarak devam edeceğini göreceğiz.
Teknolojinin mevcut ekosistemler üzerindeki otomasyon, paylaşım ekonomisi ve inovasyon bazlı yaratıcı yıkım ve dönüştürücü etkisinin iş dünyasında gerçekliğin kırılmasına, paradigma kaymasına ve dolayısıyla yönetim, organizasyon, pazarlama ve satış alanlarında kuralların gözden geçirilmesini, adapte edilmesini veya tekrar yazılmasını zorunlu hale getiriyor. Bu değişim sürecinde şirketlerin stratejik seviyedeki reaksiyon süreçlerini hızlandırmaları ve her seviyede değişime direnç göstermeyen organizasyonlar oluşturmaları hayatta kalmaları için gerekli olan temel gereksinimler.
İnsanın Kaynaktan Değere Dönüşüm Yolculuğu
ABD Başkanı Donald Trump 2000-2010 yılları arasında ülkesindeki imalat sanayi içerisinde çalışan 6 milyon Amerika’lının işini kaybetmesini Çin’in 2001 yılı sonunda Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmasına ve bugüne kadar da para birimini manipülatif olarak değersizleştirerek, haksız rekabet oluşturmasına bağlıyor. Şüphesiz Çin’in dünya ticaret sistemine girmesi ile beraber iş kayıpları üzerinde hızlandırıcı bir etkisi olmuştur ancak teknolojik gelişmeler sonucu ortaya çıkan otomasyon’un da bu kayıplarda ciddi etkisi olduğunu net olarak söyleyebiliriz.
2017 yılına geldiğimizde 10 yıl öncesinin basit otomasyonları yerine yapay zeka, robotlar, endüstri 4.0, nesnelerin interneti gibi çok daha yıkıcı ve dönüştürücü teknolojik gelişmelerden bahsediyoruz. Hem ABD’nin hem de Avrupa Birliği’nin asıl üzerinde düşünmeleri gereken Çin’in rekabet gücü veya ülkelerine gelen göçmenler değil, teknolojinin iş gücü üzerinde ki kısa vadedeki yıkıcı etkisidir.
Bu günlerde teknolojik gelişmelerin ve uygulamaların iş gücü üzerindeki yıkıcı etkisini tahmin eden çalışmalar ve sunumlara şahit oluyoruz. Bildiğiniz üzere geçtiğimiz günlerde İsviçre’nin Davos şehrinde Dünya Ekonomik Forumu toplantısı gerçekleştirildi. Forum’da Yapay Zeka’nın ürünü olan Dijital Göçmenler’in mevcut iş güçleri üzerindeki yıkıcı etkisi üzerine yapılan tahminlerde sadece ABD’de 24 milyon garson, 3 milyon gıda ürünü hazırlayıcısı, 2.2 milyon yönetici asistanı ve 1.6 milyon muhasebecinin bu teknolojiden etkileneceği belirtildi. Amazon’un Seattle’da açmış olduğu Amazon Go markalı ilk fiziksel süpermarket mağazasının geleneksel mağazalardan farkı, müşterilerin mağaza girişinde amazon kartlarını okuttuktan sonra alışveriş sırasında ürünleri raflarından aldıklarında bu ürünlerin sanal alışveriş sepetlerine işlenmesi ve alışverişlerini bitirdikten sonra sıraya girmeden veya kasada ödeme yapmadan serbest olarak kapıdan çıkıp gidebilmeleri. Mağazada satın aldıkları ürünlerin ücreti daha sonra Amazon tarafından otomatik olarak kartlarından alınıyor.
Sizin de tahmin edebileceğiniz üzere bu tip bir alışveriş modelinin tüm süpermarket sektörüne yayılma ihtimali iki nedenden dolayı oldukça yüksek. Bunun birinci sebebi müşterilerin alışveriş kolaylığı ve zaman kazanımı sebebiyle elde ettikleri faydadan dolayı bu modeli tercih etme ihtimalleri. Diğer bir neden ise firmaların bu sistemde insan kaynağı maliyetlerini aşağıya çekerek, daha verimli bir operasyona sahip olma ihtimalleri. Bu sistemin hem tüketiciler hem de şirketler tarafından tercih edilmesi durumunda sektörde çalışan yaklaşık 3.5 milyon kasiyer iş gücü açısından yıkıcı bir etki yaratması bekleyebiliriz.
Teknolojinin iş gücü üzerindeki bir diğer yıkıcı etkisini ise dijitalleşmenin geleneksel finans sektörü üzerindeki baskısı ile açıklayabiliriz. Yapay zeka’nın ürünü olan dijital asistanlar ve algoritmaların her geçen gün daha kompleks işlemlerde mükemmele yakın kararlar alması, tüketiciler tarafından hızlı bir şekilde tercih edilmeye başlanmaları ve en önemlisi bankaların rekabet güçlerini kaybetmemek adına daha verimli operasyonlar için iş gücünü dijital ürünler, yapak zeka, algoritmalar ve blockchain altyapısı tarafından desteklenen süreçler ile değiştirmeleri sonucu Dünya Ekonomik Forum’unda Citigrup tarafından yapılan bir tahminde belirtildiği üzere önümüzdeki 10 yıl içerisinde 1.7 milyon bankacının işini dijital sistemlere teslim edeceği öngörülüyor.
Önümüzdeki on yıl içerisinde insanın üretim ve hizmet içerisindeki yerinin bugünden çok daha farklı bir noktada olacağı gerçeği çok açık bir şekilde önümüzde duruyor. Kısa vadede iş gücü üzerinde oluşan yıkıcı etkinin aslında bir dönüşüm sürecinin başlangıcı olduğu ve orta vadede yerini evirilmiş bir iş gücü yapısına bırakacağını, diğer bir deyişle insan gücünün kaynaktan değere dönüştüğü bir modele geçiş yapılacağını düşünebiliriz.
Öncelikle geçiş sürecini ele alırsak, bu sürecin 15-20 yıllık bir süre alacağını ve bu geçiş sürecinde 3 önemli gelişmeyi gözlemleyeceğimizi öngörebiliriz.
Bunlardan ilki, tam zamanlı işlerin giderek azalacak ve buna karşılık sözleşme bazlı daha kısa süreli serbest işlerin payının artarak devam edecek olması. Adını müzik sektöründe kullanılan ve geçici iş anlamına gelen “Gig” kelimesinden alan Gig Ekonomisi bu gelişmenin en önemli örneği. Gig ekonomisi herhangi bir kuruma tam zamanlı olarak bağlı olmadan, bireylerin çoklu işveren ile eş zamanlı çalışma özgürlüğü ile kendi işlerini yaptıkları bir tür serbest çalışma pazarı. Mc Kinsey Global tarafından yapılan bir araştırmada ABD ve Avrupa’daki bireylerin % 20’sinden daha yüksek bir kesimin Gig ekonomisinde çalıştığı tespit edildi. Yapılan ileriye yönelik tahminlerde ise 2020 yılı itibari ile ABD toplam iş gücünün %40’ının Gig ekonomisi mensubu olacağı öngörülüyor. Hem bireylerin hem de şirketlerin Gig ekonomisine yönelik artan ilgisinde rol oynayan bazı faktörler var. Şirketler için çekici faktörler bu modeli uyguladıklarında istedikleri zaman istedikleri sürede arzu ettikleri uzmanlar ile çalışarak maliyetlerini aşağıya çekmeleri, verimliliği arttırmaları ve daha rekabetçi olabilmeleri. Ayrıca her projede farklı bir uzman ile çalışarak, işin teknik ve operasyonel zenginliğini arttırabilmeleri de önemli bir tercih sebebi olarak öne çıkıyor. Bireyler için çekici faktörler ise, tek bir işverene bağlı kalmadan, birden fazla işveren ile eş zamanlı olarak çalışabilme, bu yöntem ile iş riskini azaltmak ve zaman yönetimini daha sağlıklı yapabilmek olarak ortaya çıkıyor.
Geçiş döneminde yaşanacak bir diğer önemli gelişme, çalışma standartları ve mevzuatın yeni modelin gerçekleri ile örtüşecek şekilde yeniden düzenlenmesi ile ilgili olacak. Bu günlerde özellikle paylaşım ekonomisi alanında bu yönde girişim ve düzenlemelere şahit oluyoruz. İngiltere’de yemek servisi sağlayıcısı Deliveroo’nun bisikletli yemek dağıtıcılarının haklarına yönelik görüşmeler, yine benzer şekilde Uber sürücülerinin kontratlarının yasal statüsü hakkındaki tartışmalar ve hatta davalar, henüz olgunlaşmamış yasal mevzuat altyapısının uyumlanması gerektiğini göstermektedir. Çalışma mevzuatı uyumlanırken hem şirketlerin hem de çalışanların haklarını eşit şekilde koruyacak ancak aynı zamanda geçiş dönemi iş gücü modelini hiçbir taraf için itici hale getirmeyecek düzeyde uygulamalar yapılması gerekmektedir.
Geçiş döneminde görevini teknolojik araçlara devretmiş iş gücü kitlelerinin yaşam süreçleri Gig ekonomisi dinamikleri ile desteklenirken, iş gücü taleplerinin yapısındaki değişiklikler, mevcut iş gücünün yetkinlik açısından desteklenmesini sağlayan devlet politikalarının çok hızlı bir şekilde uygulanmaya başlamasını gerektirecektir. Mevcut iş gücünün tabanına yayılan geniş bir gelişim seferberliği, mesleki çeşitlendirme ve koruyucu sosyal politikaların etkin bir şekilde uygulanması sonucu, 15-20 yıllık süreçte teknolojinin iş gücü üzerindeki yıkıcı etkisi yumuşatılacak ve teknolojik gelişmeler iş gücü üzerinde dönüştürücü bir özellik kazanacaktır. Bu dönüşüm sonrasında ise insan kaynağı tabanı niceliğin yanında nitelik de kazanarak tekrar sistemin içerisine dahil olacaktır.
2017 yılı içerisinde global liberal düzenin kurtuluş savaşına şahit olurken, bir yandan da iş dünyasının kırılan gerçekliği ve paradigma kaymasının ekonomik ve toplumsal etkilerine şahit olacağız. Bu dönemin olumsuz etkileri olsa bile, sadece bir geçiş dönemi olduğu, yaşayacağımız siyasi ekonomik ve toplumsal dönüşüm sonrasında, daha adil bir global liberal sistemin, iş dünyasında verimin ve iş gücünün katılımının en yüksek seviyede olacağı herkes için mükemmele yakın günlere ulaşacağımıza inanıyorum…